Column: De netwerkbenadering van psychische klachten bij ziekte – Marije van der Lee
Kent u dat? Dat je als medisch psycholoog soms je hoofd breekt over het onderscheid tussen lichaam en geest dat we in onze samenleving maken? Terwijl het in de praktijk niet zo werkt?
Het hoofd wil soms wel iets anders dan het lichaam maar ze zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Zo verwoorde mijn cliënte Sabine haar ervaring over hoe ze onlangs weer voor het eerst terug was geweest op haar werk. Ze had het zo fijn gevonden daar weer te zijn in haar rol als werknemer en even weg te zijn van haar rol als patiënt. Op het werk dacht zij weer even de touwtjes in handen te kunnen nemen en lekker aan de slag te kunnen gaan. Helaas werd haar gaandeweg de dag duidelijk dat haar concentratie minder was dan vroeger, dat de gesprekken en telefoontjes op de achtergrond een vervelend gezoem in haar hoofd opleverden, dat ze met haar neuropathie niet meer zo makkelijk kon typen en ‘even snel’ naar de printer lopen was er ook niet meer bij.
Dit zorgde ervoor dat haar aanvankelijk licht euforische stemming “ik ben er weer!” plaatsmaakte voor een angstig gevoel en de gedachte “hoe gaat dit mij ooit weer lukken?”. Daarover gaan piekeren is natuurlijk goed voorstelbaar, wat ertoe kan leiden dat Sabine slechter gaat slapen, daardoor prikkelbaarder wordt, uitvalt naar haar man of kinderen, waardoor ze zich schuldig kan voelen. Het kan ook dat deze angstige gedachte maakt dat ze zich terugtrekt van haar werk en misschien van andere sociale contacten. Zeker wanneer ze al geneigd was tot perfectionisme, of misschien al wat sociaal angstig was. Niet terug kunnen keren naar werk kan daarbij ook nog financiële zorgen opleveren. Kortom, de ‘medische’ gevolgen van haar ziekte en behandeling kunnen samen met haar persoonlijke eigenschappen en de al dan niet beschikbare sociale steun ertoe leiden dat ze in een vicieuze cirkel van klachten terecht komt. Of beter gezegd een neerwaartse spiraal. Of nog beter gezegd, en daar gaat deze column over: dat ze vast komt te zitten in een netwerk van klachten waar ze niet zo makkelijk uit kan ontsnappen.
De netwerkbenadering is een innovatieve manier om psychische klachten beter te begrijpen en behandelen. Het focust zich niet op de onderliggende oorzaak (je voelt je somber omdat je een depressie hebt) maar richt de aandacht op de symptomen en hun onderliggende verbindingen (je hebt last van concentratieproblemen en neuropathie, waardoor je piekert over je terugkeer naar werk, wat maakt dat je slecht slaapt, wat leidt tot prikkelbaarheid, schuldgevoelens en nog meer concentratieproblemen). Een netwerk van sterk verbonden klachten en eigenschappen die elkaar in stand houden kan op deze manier voldoen aan de criteria van bijvoorbeeld een angststoornis. Deze dynamische manier van kijken sluit beter aan bij onze klinische praktijk dan het denken in termen van diagnose behandel combinaties waarin de DSM classificatie leidend is voor de behandeling.
Zo kunnen we Sabine uitleggen dat de neuropathie en verminderde concentratie door de behandeling haar nu in de weg zitten, maar dat ze er anders mee om kan leren gaan, zodat ze wellicht wel terug kan naar werk, maar zich in ieder geval niet terugtrekt en blijft piekeren. Door ons te focussen op de onderlinge verbindingen tussen klachten, persoonlijke eigenschappen en andere instand houdende en beschermende factoren, wordt het onderscheid tussen een lichamelijke of geestelijke oorzaak overbodig. Het wordt beter duidelijk waarom het hebben van een ernstige ziekte het risico op een psychische stoornis verhoogt. Bovendien, en nog belangrijker, kan de netwerkbenadering inzicht geven in waar je de behandeling het beste op kunt richten. Door dynamisch te meten (meerdere metingen binnen één persoon), kunnen individuele dynamische netwerken zichtbaar maken welke klacht, eigenschap of beschermende factor centraal staat in het netwerk. Dit kan een aanknopingspunt bieden voor welke behandeling het meest geschikt zou zijn voor de individuele cliënt. Kortom, de netwerkbenadering heeft de potentie de psychologische zorg voor Sabine te personaliseren. Momenteel wordt bij het Helen Dowling Instituut onderzocht of dynamische individuele netwerken bijdragen aan het personaliseren van de psychologische zorg voor chronische kanker-gerelateerde vermoeidheid.
Marije van der Lee
Dr. Marije van der Lee en dr. Melanie Schellekens publiceerde op 12 februari 2019 een paper over de netwerkbenadering en hoe dit kan bijdragen aan onderzoek en de klinische praktijk van de medische psychologie:
