Dilemma

Míjn dilemma begon toen ik vanuit familie de vraag kreeg of een volgende column een oplossingsrichting in zich zou hebben voor de Coronacrisis. Net als andere keren in het komen tot de vorige columns, werd ik gisteren wakker met flarden van zinnen in mijn hoofd. Vanochtend herkende ik in mijn dilemma het beroep dat patiënten op ons doen om hen te helpen uit een benarde situatie te komen. Zeker in partnerrelaties of gezinssituaties betreft het zelden een makkelijke oplossing, vanwege (ogenschijnlijk) tegengestelde belangen.

Deze crisis betreft niet één geïdentificeerde patiënt/cliënt met zijn/haar systeem, maar meerdere systemen die op elkaar van invloed zijn. Gaandeweg deze crisis blijken verschillende groepen in onze samenleving de impact van COVID-19 anders te ervaren. Er zijn verschillen in waarden en belangen en verschillen in de prijs die wordt betaald.

Overheidsbeleid is er onder andere op gericht kwetsbare mensen in onze samenleving te beschermen. De prijs die fysiek kwetsbaren onder ons betalen is van begin af aan zichtbaar. En over het belang om hen te beschermen tegen het virus is iedereen het eens. Het vraagstuk is nu: tegen welke prijs?

Zo komen senioren in verzorghuizen zelf met een ander geluid. De kwaliteit van leven van alleen wonende senioren wordt voor een groot deel bepaald door hun sociale contacten. Het bezoekverbod blijkt voor velen van hen een te grote prijs om het risico op COVID-19 te minimaliseren. Kinderen en jongeren lopen zelf weinig tot geen risico om ernstig ziek te worden door COVID-19. We weten dat sociaal en fysiek contact voor jongeren een cruciale factor is in hun ontwikkeling. Op dit moment kunnen we niet overzien wat de gevolgen zijn voor deze hele generatie als we hen langdurig sociaal en fysiek contact zouden ontzeggen.

Langdurig afwezig fysiek contact is niet alleen voor jongeren moeilijk te verdragen. Ook bij veel anderen die geen huishouden delen leidt dit tot ‘huidhonger’. Horecaondernemers hebben zodanig last van de economische consequenties van de maatregelen, dat het voortbestaan van veel uitgaansgelegenheden onzeker is geworden. Het overtreden van de maatregelen (zoals terrasstoelen te dicht bij elkaar, negeren mondkapjesplicht) wordt inmiddels bestraft met respectievelijk een tijdelijke sluiting van de uitgaansgelegenheid en met een boete. En al een aantal keer zijn er demonstraties geweest tegen de inperking van de vrijheid door de genomen maatregelen.

Het belang van de één dreigt ten koste te gaan van het belang van de ander. Het vraagstuk hoe anderen te motiveren om zich te houden aan door de overheid voorgeschreven maatregelen, moet vooraf gegaan worden door het aandacht hebben voor de waarden en belangen van alle betrokkenen en de prijs die reeds door hen is betaald.

De huidige coronacrisis betreft een dilemma met morele/ethische kanten. Binnen het ziekenhuis zijn we gewend om patiënten met ‘shared-decision-making’ te helpen tot keuzes te komen. Het dilemma betreft dan de eigen gezondheid en consequenties voor kwaliteit van leven op het eigen systeem. Een moreel (of ethisch) dilemma ontstaat als er een botsing is tussen verschillende morele waarden. Het kiezen voor de ene waarde gaat dan ten koste van de andere waarde. Bij een moreel dilemma moet er altijd een keuze gemaakt worden tussen verschillende morele waarden. Bij medische ethische vraagstukken wordt in de ziekenhuispraktijk vaak gebruik gemaakt van  de methode moreel beraad: het cyclische proces van verkennen, formuleren, analyseren, afwegen, besluiten en evalueren. Vanuit de waarde gedreven zorg (Value Based Healthcare, Porter 2006) weten we inmiddels hoe belangrijk het is om de groep mensen waarover het gaat zelf aan het woord te laten. De waarden die voor hen van belang zijn worden afgewogen tegen de zorgkosten.

Sinds naast virologen en andere medici ook gedragswetenschappers (psychologen, sociologen, antropologen en economen) aan het Outbreak Management Team van het RIVM zijn toegevoegd, hoop ik in de persconferenties door onze bewindslieden elementen terug te horen van ‘shared-decision-making’, ‘moreel beraad’ en ‘Value Based Healthcare’.

Als individuen of groepen tegenover elkaar zijn komen te staan, helpt het echter onvoldoende om opnieuw uit te leggen waarom tot bepaalde keuzes te gekomen of nog hardere sancties op te leggen. De systeemtherapie leert ons hoe belangrijk het is om in de communicatie met de ander oog te hebben voor diens waarden, belangen en de prijs die werd betaald. Daarnaast is cruciaal dat we de ander ook laten ervaren dat we ons er van bewust zijn hoe belangrijk een bepaalde waarde of verlangen voor de ander is. Dan pas voelt de ander zich waarlijk gezien. Dan pas komt er ruimte voor zelfreflectie en ruimte om oog te hebben voor de waarden en verlangens van de ander en is er weer een dialoog mogelijk.

De Nederlandse corona-aanpak is erop gericht het virus maximaal te controleren, de zorg niet te overbelasten en kwetsbare mensen in de samenleving te beschermen (Rijksoverheid, 2020). Waar in het begin van de Coronacrisis met name oog was voor de fysiek kwetsbaren, is het nu van belang om ook oog te hebben voor de sociaal en economisch kwetsbaren onder ons. Dat begint met vragen stellen aan leden of vertegenwoordigers van verschillende groepen.  Maar ook op de werkvloer, op straat of als je in de rij staat. Hoe maken we het ook voor jou haalbaar?

Jurgen Knobel, klinisch psycholoog OLVG

Deze column is onderdeel van een reeks columns over infectieziekten; deze reeks is hier terug te vinden.