Interview met Stefan van der Stigchel – hoogleraar in de cognitieve psychologie – over aandacht

Stefan van der Stigchel is hoogleraar in de cognitieve psychologie. Zijn grootste motivatie? Hij wil het lab toegankelijk maken voor een breed publiek, zodat alle informatie over aandacht en concentratie die in de maatschappij is ook klopt!

Wat is aandacht en wat is concentratie?
“Het zijn twee verschillende dingen, die vaak door elkaar worden gebruik. Aandacht is het filter op de wereld, voor alle zintuigen, waardoor we informatie krijgen vanuit de buitenwereld en voor alle gedachten in je binnenwereld. Het brein kan dat niet allemaal verwerken en dat hoeft ook niet. Er wordt gefilterd naar alleen datgene wat voor jou belangrijk is. De rest wordt eigenlijk genegeerd. Hier heb je maar beperkt controle over. Dit filter kan namelijk ook als een reflex worden aangetrokken door opvallende informatie in de buitenwereld.
Concentratie is het filter ergens op vast te houden, volgehouden aandacht kan je het noemen. Het proberen de aandacht ergens langere tijd op vast te houden. Het filter van aandacht is vrij vluchtig, er gebeurt iets in je omgeving en je aandacht wordt reflexmatig getrokken. Je hebt er wel sturing over.”

Hoe kunnen we aandacht goed onderzoeken met neuropsychologisch onderzoek (NPO) en in de observaties?
“Het is vooral belangrijk om goed duidelijk te maken wat je bedoelt met aandacht en met concentratie. Van veel NPO taken wordt gezegd dat het aandacht meet. Maar het is een veelkoppig monster, vergis je niet! Zo zijn zowel ADHD als neglect een aandachtsprobleem. Heb je het over het sturen van de aandacht of richten van de aandacht? Deze twee onderdelen kunnen los van elkaar aangedaan zijn. Er is regelmatig een spraakverwarring, ‘de patiënt heeft een aandachtsprobleem’ kan je niet zomaar zeggen. Zorg dat je goed omschrijft welke test welke component meet. Ook spelen de executieve functies een rol bij het sturen van de aandacht.
In de spreekkamer kan je alert zijn op de gerapporteerde klachten van de patiënt. Een vaak gehoorde klacht is, “ik heb moeite om me te concentreren.” De patiënt kan dan met voorbeelden komen, zoals “op een druk feestje kan ik me niet meer op een gesprek richten”, “de supermarkt is vervelend, dat vind ik te druk” en “het lukt me niet meer om een boek te lezen”. Dat is een teken dat er iets mis is met de aandacht en dat vraagt meer onderzoek.”

Hoe zie jij de huidige maatschappij met die enorme hoeveelheid prikkels?
“Steeds vaker zeggen mensen overprikkeld en hoog sensitief (HS) te zijn. Er zijn veel boeken over HS en een prikkelbaar brein. Het zijn succesvolle boeken, de inhoud wordt door het publiek aangenomen als nieuw of vernieuwend. Alleen het brein is niet veranderd, het brein gaat niet anders met de prikkels om. De omgeving is wel veranderd. Iedereen weet dat de aandacht gegrepen moet worden, om informatie over te brengen. Met de grote hoeveelheid schermen in onze omgeving, wordt er steeds meer gestreden om de aandacht en is het moeilijker om je te concentreren. Er is geen data over en de vraag ‘hoe lang kan je je concentreren?’ is niet te beantwoorden, want het is afhankelijk van vele factoren.
Met de concentratie is er niets mis, als ik bijvoorbeeld zeg ‘aan het einde van mijn lezing krijg je 5000 euro als je de vraag goed beantwoord’ dan wordt de aandacht zeker vastgehouden. Het zit in motivatie. Als je ergens aandacht aan geeft, kies je ervoor om je aandacht niet ergens anders aan te geven. Vroeger waren er 2 of 3 televisie zenders, nu staan er na 1 YouTube filmpje, 60 filmpjes staan al klaar. De enorme hoeveelheid mogelijkheden die je hebt, maakt dat de aandacht vluchter is.
Met de juiste omstandigheden en juiste motivatie, dan kan je concentratie goed zijn. Er zijn wel grote individuele verschillen, in aanleg kan de een zich beter concentreren dan de ander. Binnen een persoon is de concentratie afhankelijk van fascinatie. Een voorbeeld hierbij is als mensen het mooi vinden om vogels te spotten, kunnen ze uren geconcentreerd zijn op vogels terwijl ze zich op werk niet kunnen focussen. Fascinatie maakt dat je concentratie een stuk beter zal zijn. Ook kunnen bijvoorbeeld kinderen met ADHD kunnen net zo goed gamen als kinderen zonder ADHD.”

Hoe zorg je voor goede aandacht bij de patiënt?
“Het belangrijkste is dat je een omgeving creëert waar aandacht mogelijk is, zorg voor een rustige inrichting van je spreekkamer met weinig prikkels. Overal glas is een drama, want dan is er continue beweging en gaat de aandacht van de patiënt daar naartoe. De tweede stap is de motivatie van de patiënt, die voortkomt uit of de patiënt zich goed gehoord voelt. Het geven van aandacht op een integere manier moet niet worden onderschat. Als je de aandacht van de ander krijgt, weet je dat je iets krijgt, dat iemand maar beperkt heeft! Dat is waardevol. In de zorg wordt hier veel rekening mee houden, ‘ik voel me gehoord’. Tevredenheid van de patiënt is afhankelijk van of ze aandacht gekregen hebben. De mens is super gevoelig dat je weet wanneer iemand naar je luistert en wanneer niet.”

Hoe kunnen we ervoor zorgen dat we zelf als psycholoog onze aandacht erbij houden?
“Goede slaap. Wat goed is voor je lijf, is goed voor je brein, is goed voor je concentratie. Daarnaast is het wetenschappelijk bewezen dat je je concentratie kan trainen door mindfulness.
Verder is het voorafgaand aan een sessie belangrijk dat je zorgt voor een leeg werkgeheugen. Ook wanneer je van de ene vergadering naar de volgende gaat, als je meteen doorgaat dan ben je nog bezig met wat er net is gebeurd en dat zorgt voor een verkeerde start. Al is het maar een korte pauze van 2 minuten, even een rust moment. Je brein kan niet de hele dag ‘aan’ staan, ook op een werkdag moet je af en toe even niets doen. Dus goed voor jezelf zorgen is belangrijk, door regelmatig pauze te nemen, je telefoon op stil te zetten, te zorgen voor geen afleiding en het kan helpen om na een gesprek even naar een andere ruimte te lopen.”

Wat wil je ons vakgebied graag meegeven?
“Het belang van oprechte aandacht voor de patiënt! Technisch kan je aandacht en concentratie goed zijn, maar als de aandacht niet oprecht is dan kan dat het contact met de patiënt op een negatieve manier beïnvloeden. De verbinding is dan letterlijk en figuurlijk weg. Het ligt allemaal heel gevoelig!”

Heb je een boektip voor ons?
“Zeker, met mijn boek ‘Concentratie’ kies jíj wat jouw aandacht verdient.”