Overheid, media en burgers: Kijk uit voor het Nocebo Corona Effect (Andrea Evers & Joost Derwig)

Dagelijks worden we geconfronteerd met nieuws over het Corona virus en de gevolgen ervan, zoals “Nederlanders steeds angstiger voor Corona virus” (enquete DVE inside, RTL nieuws, 2 april 2020) of “Veel zorgen en stress om Coronacrisis” (onderzoek DirectResearch, Gezondheidsnet.nl, 31 maart 2020). In de communicatie rondom Corona is het van groot belang om burgers het reële gevaar en het belang van allerlei vrijheidsbeperkende maatregelen in te laten zien. De angst voor het Corona virus en de gevolgen hiervan hebben een groot effect op het dagelijks bestaan. Deels is dit functioneel gebleken. Als de angst om zelf het virus op te lopen een bijdrage kan leveren tot het houden van 1,5m afstand dan betreft het functionele angst, die niet alleen een individueel maar ook een sociaal doel dient. Angst is dan een gezonde en natuurlijke reactie op stressvolle omstandigheden. Angst kan echter ook allerlei lichamelijke en psychische klachten versterken, ons gedrag juist negatief beïnvloeden en ons afweersysteem aantasten. Wat is er dan aan de hand?

Hoe kunnen zorgen over corona klachten juist versterken?

Negatieve effecten van behandelingen en/of aandoeningen door zorgen of angst voor diezelfde behandeling of aandoening noemen we een nocebo effect, het negatieve broertje van de placebo effect. Het nocebo effect ontstaat op grond van negatieve verwachtingen die een burger, patiënt of behandelaar heeft ten opzichte van een bepaalde behandeling, bijvoorbeeld angst voor risico’s en bijwerkingen van een behandeling of angst voor het krijgen van een infectie. Dit effect kan juist de gevreesde symptomen en klachten weer versterken, volgens het principe ‘you get what you expect’ als een soort self-fulfilling prophecy.  Hoe werkt dit dan?

De belangrijkste veroorzakende factor van het nocebo effect is dat we dagelijks blootgesteld worden aan negatieve informatie. In het geval van de Corona pandemie worden we dagelijks geconfronteerd met nieuws over cijfers over ziekenhuisopnames,  dodenaantallen, angst voor besmettingen of economische ramp scenario’s die doorgaans veel prominenter in beeld zijn dan alle aandacht voor bijvoorbeeld samenhorigheid en veerkracht in de maatschappij. Evolutionair gezien geven we prioriteit aan deze negatieve informatie en onthouden we juist negatieve informatie veel beter dan positieve. Veel mensen kennen dit van persoonlijke feedback waarbij we alleen net het ene kritiekpuntje onthouden en niet de tientallen complimenten die we mogelijk ook hebben ontvangen. Bij dit soort negatieve feedback reageren we onbewust met een stressreactie van verhoogde alertheid en wordt onze fight-flight response gereactiveerd. Informatie over ziektes, risico’s of bijwerkingen kan door middel van eerdere ervaringen en conditioneringen (bijvoorbeeld eerdere misselijkheid met een medicijn die leidt tot diezelfde fysiologische reacties) juist leiden tot een toename van klachten. Het lezen van een bijsluiter leidt bijvoorbeeld tot minder bereidwilligheid om de medicijnen in te nemen en kan resulteren in een toename van de beschreven klachten.

Bij een opeenstapeling van stressvolle gebeurtenissen over een langere periode, zoals tijdens de huidige Corona crisis, spelen ook eerdere ervaringen en conditioneringen een grote rol. Zo is iemand die, bijvoorbeeld als kind, al eerdere traumatische ervaringen in het ziekenhuis heeft meegemaakt, of die zijn leven lang al smetvrees heeft en bang is voor virussen, vanzelfsprekend extra vatbaar voor de angst om hetzelfde virus ook te krijgen. Dit hoeven ook niet altijd eigen ervaringen te zijn. Model gedrag maakt dat we dit ook leren van onze omgeving. Enkel het zien van anderen die deze ervaringen hebben, kan leiden tot juist dezelfde nocebo effecten. Uit langlopende epidemiologische studies weten we ook dat sociaal isolement een risicofactor is voor meer morbiditeit en mortaliteit. Door quarantaine maatregelen komt een deel van de bevolking in een sociaal isolement terecht. Zonder sociale steun zijn de meeste mensen gevoeliger voor klachten zoals angsten en depressieve gevoelens. Dit is een vruchtbare bodem voor stress-gerelateerde klachten die het nocebo effect kunnen versterken. Uit onderzoek weten we bijvoorbeeld dat studenten gedurende tentamenperiodes veel vatbaarder zijn voor virussen maar ook hun wonden slechter genezen dan tijdens vakantieperiodes.

Wat is eraan te doen?

Vanzelfsprekend komen we dan bij de vraag uit hoe we de functionele kant van angst (door bijvoorbeeld gedragsregels beter op te volgen en onnodige risico’s te vermijden) kunnen handhaven en tegelijkertijd het negatieve effect van het Nocebo Corona Effect kunnen voorkomen? Hierin kunnen we vooral samen met alle partijen (de overheid, media en burgers) maatregelen nemen om het negatieve aspect van het nocebo effect zo veel mogelijk te voorkomen:

1. Informeer mensen over het nocebo effect en het feit dat mensen begrijpen hoe de angst voor het virus ook je grootste vijand kan worden

Zo bleek uit internationaal onderzoek dat enkel een uitleg over het fenomeen van het nocebo effect tot klachtenvermindering bij mensen leidt die last hadden van niet nader te kunnen verklaren klachten. De uitleg over het nocebo effect kan mensen bijvoorbeeld helpen om te leren begrijpen dat ze niet elk signaal van hun lichaam als waarschuwingssignaal hoeven te interpreteren dat er iets mis is met hun lichaam.

2. Vertaal negatieve berichten en informatiestromen naar neutrale of positieve informatie

Het nocebo effect komt vaak tot stand op grond van negatieve triggers in de omgeving, bijvoorbeeld woordgebruik of taal in de omgeving van de patiënt, bijvoorbeeld het lezen van een bijsluiter of het luisteren naar dagelijkse media met veel slecht nieuwsberichten. Het vinden van een goede balans is hierin vanzelfsprekend soms delicaat. Echter, we vergeten vaak hoe eenvoudig we een instructie of voorlichtingsfolder kunnen aanpassen om het nocebo effect te voorkomen, bijvoorbeeld door te benadrukken dat zorgmedewerkers hun best doen om iemand zich comfortabel te laten voelen of in de media ook te benadrukken hoeveel mensen genezen.

3. Creëer positieve ervaringen en zorg voor positieve input van anderen

Juist in een periode waarin zich in de omgeving veel negatieve ervaringen opstapelen en mensen moeten wennen aan een nieuwe, veel beperktere werkelijkheid, is het van belang om daar positieve informatie tegenover te zetten. Dit kan door de aard van de informatie aan te passen. Zo blijkt bijvoorbeeld de uitspraak dat 90% van mensen geen bijwerkingen ervaren en een middel goed verdragen door mensen als veel minder bedreigend en stressvol te worden ervaren dan te benadrukken dat 10% van de mensen last van klachten kreeg.

4. Zorg voor het positief stimuleren van een gezonde leefstijl

Een gezonde geest zit in een gezond lichaam. Juist het feit dat we weten dat ons lichaam ook minder afweer heeft in tijden van stress, maakt het extra belangrijk om te zorgen voor een zo gezond mogelijke leefstijl en mensen met een positieve boodschap aan te zetten tot gezond gedrag, bijvoorbeeld door juist de positieve effecten van een gezonde leefstijl te benadrukken.

Overheid, media en burgers, laat ons dus samen ervoor zorgen dat we ook met deze gevolgen van het Corona virus rekening houden en het Nocebo Corona effect zo veel mogelijk voorkomen.

Andrea W.M. Evers (hoogleraar Gezondheidspsychologie, Universiteit Leiden, en bestuurslid onderzoek & onderwijs Landelijke Vereniging Medische Psychologie)

Joost Derwig (voorzitter Landelijke Vereniging Medische Psychologie en sectie Psychologen Algemene en Academische Ziekenhuizen van het Nederlands Instituut voor Psychologen)